थिरुनेलवेली येथील श्री नेल्लैअप्पर मंदिर

तामिळनाडू राज्यातल्या थिरुनेलवेली येथे हे शिव मंदिर स्थित आहे. आणि सर्व मंदिरात हे भव्य मंदिर मानलं जातं. थमीरा बरणी ह्या नदीच्या उत्तरेकडील काठावर हे मंदिर वसलेलं आहे. हे पाडळ पेथ्र स्थळं ह्या नायनमारांनी स्तुती केलेल्या २७६ स्थळांपैकी पण एक स्थळ आहे. ह्या मंदिराची स्तुती श्री संबंधर, श्री अप्पर आणि श्री सुंदरर ह्या नायनमारांनी केली आहे. हे पंचसभई स्थळांपैकी पण एक स्थळ आहे जिथे भगवान शिवांनी तांडव नृत्य केले. पंचसभई मध्ये ह्या स्थळाला थमीरासभई (थमीरा म्हणजे तांबे) असं संबोधलं जातं. हे मंदिर १५०० वर्षे जुनं आहे. पूर्वी इथे भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांची स्वतंत्र मंदिरे होती. सतराव्या शतकामध्ये इथे संगिली (साखळी किंवा जोडणारा मंडप) बांधला गेला. इथे भगवान शिव, श्री पार्वती देवी, श्री गणेश, श्री मुरुगन आणि श्री चंडिकेश्वरर ह्यांचे स्वतंत्र रथ आहेत. भगवान शिवांचा रथ हा तामिळनाडूमधल्या भव्य रथांमध्ये तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. संगीली म्हणजेच जोडणाऱ्या मंडपामध्ये भव्य शिल्पे आहेत. इथले शिव लिंग स्वयंभू आहे. नंदि मंडपातील श्री नंदिंची मूर्ती रामेश्वरम आणि तंजावूर येथील मुर्त्यांसारखीच भव्य आहे. मुख्य मंडपाच्या जवळच्या मंडपामध्ये दोन भव्य स्तंभ आहेत आणि त्या प्रत्येक स्तंभाच्या बाजूला ४८ छोटे स्तंभ आहेत. अजून एक मंडप आहे ज्याचे नाव उंजल (झुला असलेला मंडप) मंडप आहे. ह्याशिवाय इथे १००० स्तंभांचा एक मंडप आहे जिथे दर वर्षी भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींचा विवाह सोहळा साजरा होतो. हे मंदिर साधारण १४ एकरवर पसरलेलं आहे. 

मुलवर: श्री नेल्लैअप्पर, श्री वेळूवननादर, श्री निळवेल्लीनादर, श्री चालीवादिश्वरर, श्री वेंदवलरनादर

देवी: श्री कांथीमथी, श्री वडीउदैअम्मन

क्षेत्रवृक्ष: बांबू

पवित्र तीर्थ: स्वर्णपुष्करिणी, करुमरी तीर्थ, सिंधूपुंदुरै तीर्थ

क्षेत्र पुराण: 

पौराणिक काळामध्ये ह्या स्थळांचं नाव वेणूवलं असे होते. भगवान शिवांनी वेदपट्टर ह्या आपल्या भक्ताची परीक्षा घेण्यासाठी त्याच्या सगळ्या संपत्तीचा नाश होईल अशी परिस्थिती निर्माण केली. पण वेदपट्टरने भगवान शिवांची भक्तीमध्ये खंड पडू दिला नाही. एकदा वेदपट्टरने थोडे तांदूळ भगवान शिवांच्या मंदिरामध्ये ठेवले आणि तो नदीवर स्नानासाठी गेला. पण तेवढ्यात पाऊस चालू झाला. म्हणून तो तांदूळ वाचवण्यासाठी धावत मंदिरात आला. तेव्हा त्याने बघितले कि तांदुळावर पाऊसाचा एक थेंबही पडला नव्हता. भगवान शिवांनी त्या तांदुळांना आच्छादन (कुंपण) घालून त्यांचं रक्षण केलं होतं. वेदपट्टरने धावत जाऊन राजाला ह्या चमत्काराची माहिती दिली. तेव्हापासून या स्थळाला नेलवेली (तमिळमध्ये नेल म्हणजे तांदूळ आणि वेली म्हणजे कुंपण). कालांतराने त्याचे नाव थिरुनेलवेली असं प्रसिद्ध झालं. 

अनवर्त खान:

मंदिराच्या आग्नेय दिशेला एक शिव लिंग आहे ज्याचे नाव अनवर्त खान असे आहे. इथल्या नवाबाच्या पत्नीला असाध्य रोग जडला होता. तिने एका ब्राह्मणाच्या सल्ल्यावरून श्री नेल्लैअप्पर ह्यांची आराधना केली. त्या आराधनेचे फळ म्हणून ती रोगातून बरी झालीच पण शिवाय तिला एक पुत्ररत्न पण प्राप्त झाले. त्या पुत्राचे नाव अनवर्त खान असे ठेवण्यात आले. तिने ह्या स्थळामध्ये एक देवालय बांधून त्यात शिव लिंगाची स्थापना केली आणि त्या लिंगाचे नाव अनवर्त खान असे ठेवले. नवाब आणि त्यांचे पुत्र ह्यांना शिव लिंगाचे दर्शन घेता यावे म्हणून ह्या देवालयाच्या परिक्रमेच्या एका भिंतीवर एक खिंडार आहे.

वेळूवननादर: भगवान शिव इथे लिंगरूपात आले. त्याचबरोबर चार वेद पण इथे वेळूवनम (बांबूचे वन) रूपात येऊन लिंगाला आच्छादन बनले. म्हणून इथे भगवान शिवांचे नाव श्री वेळूवननादर असे आहे. 

अगस्त्य ऋषींना भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांचा विवाह सोहळा बघण्याची खूप इच्छा होती. ती त्यांची इच्छा इथे पूर्ण झाली. ह्या स्थळाशिवाय थिरुमरईकाडू, थिरुनल्लूर आणि पापनाशम ह्या स्थळांमध्येपण अगस्त्य ऋषींना भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांच्या विवाह सोहळ्याचे दर्शन मिळाले. 

भगवान विष्णू श्री नेल्लैगोविंद ह्या रूपात इथे आले आणि त्यांनी भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींच्या विवाह सोहळ्याचे पुरोहितपद निभावले. 

असा समज आहे कि इथून साधारण १८ किलोमीटर्सवर मनूर नावाचं गाव आहे जिथे प्रभू श्रीरामांनी मारीच राक्षसाचा वध केला आणि त्यानंतर त्यांनी श्री नेल्लैअप्पर म्हणजेच भगवान शिवांची आराधना केली. ह्या शिवाय त्यांनी इथे पशुपतास्त्राची प्राप्ती करण्यासाठी पण श्री नेल्लैअप्पर ह्यांची आराधना केली. 

मंदिराबद्दल माहिती:

भगवान शिवांच्या मंदिराच्या दक्षिण परिक्रमेमध्ये नायकर राजे ज्यांनी ह्या मंदिराच्या उभारणीसाठी मदत केली त्या राजांच्या मुर्त्या आहेत.

पूर्वेकडील परिक्रमेमध्ये बरीच सभागृहे आहेत ज्यांना ओलांडून भगवान शिवांच्या गाभाऱ्यापर्यंत आपण पोचतो. दक्षिणेकडल्या परिक्रमेमधून आपण श्री कांथीमती अम्मनच्या गाभाऱ्यापर्यंत जाऊन पोचतो. ह्या मार्गावर भगवान विष्णूंचे पण देवालय आहे. असा समज आहे कि भगवान विष्णू येथे भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींचा विवाह साजरा करण्यासाठी येथे आले. 

इथे १७५६ साली निर्माण केलेलं सुंदर फुलांचं वन आहे. 

आख्यायिकेनुसार रावणाच्या मूर्तीमागे एक बोगदा आहे जो मदुराईपर्यंत जातो. 

ह्या मंदिराच्या भोवताली तीन वर्तुळाकार परिक्रमा आहेत. पहिल्या परिक्रमेमध्ये श्री दक्षिणामूर्ती, श्री भिक्षाटनर, श्री भैरव, श्री चंडिकेश्वरर, श्री ब्रह्म, श्री विष्णू, श्री दुर्गा देवी आणि श्री महिषासुरमर्दिनी देवी ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. दुसऱ्या परिक्रमेमध्ये ६३ नायनमार, अष्ट लक्ष्मी आणि श्री शनीश्वरर ह्यांच्या मुर्त्या आहेत आणि त्या शिवाय शास्ता लिंग पण आहे. तिसऱ्या परिक्रमेमध्ये श्री सुब्रमण्यम आणि त्यांच्या पत्नी श्री वल्ली आणि श्री दैवनै ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. मदुराई आणि कांचीपुरम मधल्या परंपरेसारखंच इथे पण आधी श्री कांथीमती अम्मन ह्यांची पूजा होते. देवीची मूर्ती खूप सुंदर आहे. तिच्या एका हातात फुले आहेत. देवीचे अजून एक नाव श्री वडीवन्नई असे आहे. असा समज आहे की भगवान शिव इथे तलावाच्या रूपात आले आणि श्री ब्रह्म हे त्या तलावातील कमळाच्या रूपात आले. इथे ध्वजस्तंभ आहे. इथे अर्जुन, कर्ण आणि वीरभद्र ह्यांची शिल्पे पण आहेत. श्री मूळनादर, श्री अनंतशयनं (भगवान विष्णू), श्री नटराज आणि श्री शिवगामी ह्यांची इथे स्वतंत्र देवालये आहेत. श्री नटराज आणि श्री शिवगामी ह्यांच्या मुर्त्या तांब्याच्या आहेत. 

थमीरा सभेच्या जवळ श्री चंदनसभापती नावाचे देवालय आहे. श्री नटराजांना श्री पेरियासभापती असं पण म्हणतात. मुख्य परिक्रमेमध्ये श्री कन्नी विनायक, श्री नंदिदेव आणि पांड्य राजा ह्यांची देवालये आहेत. 

ह्या मंदिरातले मंडप:

• उंजल मंडप. ह्या मंडपामध्ये ९६ स्तंभ आहेत. 

• महामंडप 

• नवग्रह मंडप

• सोमवार मंडप

• संगीली मंडप

• वसंत मंडप 

• १००० स्तंभ मंडप

ह्या शिवाय इथे बरीच शिल्पे पण बघावयास मिळतात. ह्या मंदिरातील रथयात्रेचा रथ हा देशातला भव्य रथांच्या क्रमामध्ये तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. 

इथली श्री विनायकांची मूर्ती पांड्य राजानी घडवली आहे. ह्या मूर्तीला श्री पिल्लथंडूपिल्लैयार आणि श्री पोल्लपिल्लैयार अशी पण नावे आहेत. ह्या मंदिरामध्ये एक दगडाची खिडकी आहे ज्याला १२ छिद्रे आहेत. ह्या खिडकीतून ज्यांना अपत्यप्राप्तीची इच्छा असते ते प्रार्थना करतात.

मुर्त्यांबद्दल माहिती:

श्री नेल्लैअप्पर: हे देवालय मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ आहे. ह्याला राजगोपुर आहे. ह्या देवालयाच्या प्रवेशद्वाराजवळ श्री पवळकोडी, श्री अल्ली ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. सोमवार मंडपामध्ये मन्मद आणि रतीदेवी ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. ह्याशिवाय सोमवार मंडपामध्ये भव्य ध्वजस्तंभ आणि पांढऱ्या रंगाची श्री नंदिंची मूर्ती आहे. 

ह्या शिवाय इथे श्री वीरभद्र, श्री अर्जुन, श्री भीम, श्री गणेश आणि श्री मुरुगन ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. 

नंदि मंडप: ह्या मंडपामध्ये ६३ नायनमार, तमिळ कवी सेक्कीळर आणि श्री सूर्य ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. मुख्य मंडपामध्ये संगीतमय स्तंभ आहेत आणि ह्या प्रत्येक स्तंभाभोवती ४८ छोटे स्तंभ आहेत. ह्या स्तंभांवर थाप मारल्यावर स्वर उमटतात. शिव लिंग बांबूच्या वनात असल्याकारणाने इथे भगवान शिवांना श्री वेळूवननादर असे नाव आहे. 

प्रवेशद्वाराजवळ श्री गणेश आणि श्री मुरुगन ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. एका स्वतंत्र देवालयामध्ये श्री नेल्लैगोविंदा (भगवान विष्णू) ह्यांची पहुडलेल्या मुद्रेतील मूर्ती आहे. 

इथे श्री थिरूमुळनादर ह्यांचे छोटे देवालय आहे जे श्री नेल्लैअप्पर ह्या देवालयापेक्षा जुने आहे. परिक्रमेमध्ये श्री नेल्लैअप्पर, श्री कांथीमथी अम्मन, श्री दुर्गा देवी, श्री भैरव, सप्त कन्नीका, सप्त ऋषी, ६३ नायनमार आणि श्री गणपती ह्यांच्या उत्सवमुर्त्या आहेत. रावण कैलास पर्वत उचलत आहे अशी एक मूर्ती पण येथे आहे. रावणाच्या शिरावर भगवान शिवांची मूर्ती आहे. प्रकारामध्ये अष्टलक्ष्मी, श्री शनैश्वर, चक्र लिंग (१००० शिव लिंगे), कुबेर लिंग, श्री नटराज आणि भक्त रामकोण ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. 

श्री कांथीमथी देवालय: ह्या देवालयाला राजगोपुर आहे. प्रवेशद्वाराजवळ श्री गणेश आणि श्री मुरुगन ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. ह्या देवालयामध्ये ध्वजस्तंभ आणि श्री नंदिंची मूर्ती आहे. डाव्याबाजूला १००० स्तंभांचा मंडप आहे. प्रवेशद्वाराजवळ श्री गंगा आणि श्री कावेरी ह्यांच्यापण मुर्त्या आहेत. प्रकारामध्ये श्री गणेश, श्री मुरुगन, श्री चंडिकेश्वरर आणि श्री षण्मुख ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. 

दोन मंदिरांच्या मार्गामध्ये करुमरी तीर्थ आहे. एका राजाला दुर्वास ऋषींनी दिलेल्या शापामुळे हत्तीचा जन्म मिळाला. ह्या तीर्थामध्ये स्नान केल्यामुळे त्याला परत मनुष्य रूप आणि तसेच राज्यपद परत मळले. ह्या तीर्थाच्या जवळ श्री गणेश ह्यांची मूर्ती आहे. 

थमीरा अंबळ (म्हणजेच थमीरा सभा) मध्ये लाकडाचे क्लिष्ट कोरीवकाम बघायला मिळते. श्री दक्षिणामूर्ती ह्यांचे स्वतंत्र देवालय आहे. श्री मुरुगन देवालयाला श्री षण्मुख (तमिळ मध्ये अरुमुगम) असे पण नाव आहे.

एका स्वतंत्र देवालयामध्ये श्री कुबेरांची लिंगरूपातली मूर्ती आहे. ह्याचा पूर्ण गाभारा सोन्याचा आहे. 

वैशिष्ट्ये:

अर्धजाम पूजेच्या वेळेस श्री कांथीमथी अम्मन ह्यांना पांढरी साडी नेसवली जाते. दुसऱ्यादिवशीच्या सकाळी ७ पर्यंत ह्या पोषाखामध्ये राहून त्या सर्व भक्तांना आशिर्वाद देतात. असा समज आहे कि ह्या प्रकारे आशीर्वाद देण्याचे कारण असे आहे कि जे कोणी आशीर्वादासाठी येतील त्यांना मोक्ष प्राप्त होईल.

ह्या मंदिरामध्ये श्री पार्वती देवी आणि भगवान शिवांसाठी एक स्वतंत्र राजगोपुर आहे. देवी आणि भगवान शिव ह्या दोघांच्या देवालयामध्ये स्वतंत्र रित्या पूजा साजऱ्या होतात.  

   

विवाहाच्या भेटवस्तू: परंपरेनुसार वराला म्हणजेच श्री नेल्लैअप्पर ह्यांना वधूच्या बाजूने, म्हणजेच श्री कांथीमथी अम्मन ह्यांच्या बाजूने विवाहाच्या वेळेस मिळालेल्या भेटवस्तू विवाहानंतर श्री कांथीमथी अम्मन स्वतः पतीच्या घरी घेऊन जातात. 

ऎप्पासी महिन्यातील १० दिवसाच्या ब्रह्मोत्सवामध्ये श्री कांथीमथी अम्मन भगवान शिवांशी विवाह होण्यासाठी तपश्चर्या करतात. दहाव्या दिवशी त्या नदी काठावर जातात. अकराव्या दिवशी भगवान विष्णू श्री नेल्लैअप्पर ह्यांना आपल्या भगिनीबरोबर म्हणजेच श्री कांथीमथी अम्मन ह्यांच्याबरोबर विवाह करण्याची विनंती करतात. बाराव्या दिवसापासून ३ दिवस पर्यन्त उंजल सण साजरा होतो. 

असा समज आहे कि श्री कांथीमथी अम्मन माध्यान्ह समयी आपल्या पतीला म्हणजेच श्री नेल्लैअप्पर ह्यांना भोजन अर्पण करतात. हे दृश्य ह्या मंदिरामध्ये विविध वाद्यांच्या गजरामध्ये अभिनय करून साजरे केले जाते. श्री नेल्लैअप्पर ह्यांना भोजन अर्पण केल्यानंतर ते भोजन श्री कांथीमथी अम्मन ह्यांच्या देवालयामध्ये जाऊन त्यांना अर्पण केले जाते. 

ह्या मंदिरामध्ये मारगळी महिन्यात पूजा होत नाही. 

ह्या मंदिरामध्ये श्री वनदुर्गा देवी ह्या हरणावर आरूढ झाल्या आहेत अशी मूर्ती आहे. 

मंदिरामध्ये साजरे होणारे सण:

चित्राई (एप्रिल-मे): वसंतोत्सव (१६ दिवस)

वैकासि (मे-जून): वैकासि विशाखं थिरुविळा उत्सव (१ दिवस)

आनी (जून-जुलै): ब्रह्मोत्सवम (१० दिवस)

आडी (जुलै-ऑगस्ट): पुरम् थिरुविळा (१० दिवस)

अवनी (ऑगस्ट-सप्टेंबर): मूळ थिरुविळा (११ दिवस)

पूरत्तासी (सप्टेंबर-ऑक्टोबर): नवरात्री विळा (१५ दिवस - लक्षार्चना)

ऐप्पासि (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर): थिरुकल्याणं (१५ दिवस)

कार्थिगई (नोव्हेंबर-डिसेंबर): कार्थिगई दीपं आणि सोमवार थिरुविळा (१ दिवस)

मारगळी (डिसेंबर-जानेवारी): थिरुवथिराई (१० दिवस)

थै (जानेवारी-फेब्रुवारी): थैपुसम थिरुविळा (१० दिवस)

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): महाशिवरात्री (१ दिवस)

पंगूनी (मार्च-एप्रिल): पंगूनी उथिरा थिरुविळा (१० दिवस)

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri Neelkantheshwarar temple at Thiruneelakudi

This is one of the seven Saptasthana Shiva temples associated with Thiruneelkudi. It is situated at a distance of 15 kms from Kumbhakonam on Kumbhakonam-Karaikkal route and it is about 3 kms from Aduthurai on Aduthurai-Thiruvarur route. This is one of the 276 Padal Pethra sthalam on the southern bank of Kaveri. The present temple was built by the Chola kings and later renovations were done by the others. The original temple must have existed before 7th century. This place was also known as Panchabilwa kshetra.

Mulavar: Shri Neelkantheshwarar, Shri Manokkiyanatharswami, Shri Bilwaaranyeshwarar, Shri Jambanayekar, Shri Kaamdhenupurishwarar

Devi: Shri Thavakkola Ambika / Shri Bhaktaabhishta Pradayini, Shri Azhagaambika/ Shri Anupamasthani

Sacred teertha: Bramha teertha, Devi teertha, Kheer teertha, Bhardwaj teertha, Markandeya teertha

Kshetra vruksha: 5 leaved bilwa tree, Jackfruit tree, Panchalinga tree

Puranic name: Thennalkudi, Thennilkudi

Kshetra puran:

During Samudra manthan when poison emerged, to save everyone from it, Shri Shiva consumed it. At that very instant, Shri Parvati Devi held him by his throat to stop poison from entering in the stomach. His throat became blue, hence He is praised as Shri Neelkantheswarar and the place came to be known as Thiruneelkudi. In order to relieve Shri Shiva of the pain, Shri Parvati Devi anointed his throat with Gingelly oil at this place. Hence abhishek is done to the Shiva Linga with Gingelly oil.

In order to achieve Chiranjeevi status, Sage Markandeya worshiped Shri Shiva of this temple by carrying him on palanquin. He attained Chiranjeevi status at this temple. 

In the sacred hymn, rendered by Appar, there is a mention of an incident which happened to him.  Once the men tied Appar to a granite slab and threw him into the Sea. He prayed to Shri Shiva of this temple to save him by singing hymns. Shri Shiva kept in afloat and made him reach the shore. 

About the temple:

This is an east facing temple with a single tiered Rajagopuram and 2 parikramas. As soon as we enter the temple we come across Dhwajastambha, Balipeeth and Nandi facing the sanctum. There is an arch at the entrance of the sanctum. The Shiva linga is swayambhoo facing the east. The linga is about 2 ft tall and has rough surface with a square projection. Abhishek is done daily with oil but linga absorbs entire oil as abhishek. Even through the linga looks rough, it is never wet. The sanctum sanatorum is moat shape. 

The koshta moorthis are Shri Ganesha, Shri Dakshinamurti, Shri Lingodbhavar, Shri Bramha and Shri Durga Devi. Shri Chandikeshwar and Shri Chandikeshwari Devi are in a separate shrine in the usual position. There are 2 separate shrines for Shri Parvati Devi. In one shrine we have Shri Thavakkola Ambika / Shri Tapas Parvati / Shri Bhaktaabhishta Pradayini. In the other we have the idol of Shri Azhagaambika / Shri Anupamasthani / Shri Oppilamulayal. In the first shrine i.e.  Shri Thavakkola Ambika, she is depicted as doing penance. According to puran, she did penance at this place for marrying Shri Shiva. The idol is about 4 ft in height. In the 2nd shrine, Shri Anupamasthani is 4 ft tall. According to puran, she nursed Shri Shiva back to health. In a mandap known as Mukti mandap, we find a Shiva Linga worshiped by Shri Bramha. In the corridor we come across the following shrines and idols. Shiva Linga worshiped by sage Markandeya. A Navagraha shrine in which all the planets face Shri Surya. Shri Ganesha, Shri Subramanya with his consorts, Shri Kannimoola Ganapati (Ganapati in SE corner), Shri Shanishwarar, Shri Bala Subramanya, Shri Neelkantha Nayanar, Shri Kashivishwanath and Shri Vishalaxi Devi, Shri Saraswati Devi, Shri Mahalaxmi Devi, Shri Narthana Vinayaka, Shaiva saint Nalvar, Sage Markandeya, Shri Surya and Shri Bhairava. 

Salient features: 

The kshetra vruksha i.e. Pancha bilwa vruksha is very significant as we find, 5 leaves in a twig, instead of the usual 3. Hence the place is known as Panchabilwaranya kshetra

The Shiva linga absorbs all the oil poured over it during abhishek.

It is stated that the jackfruit tree in the corridor is very auspicious. According to hear-say one cannot take away the fruit from this tree w/o first offering to Shri Shiva as Naivedya. If it is taken out w/o offering to the Shri Shiva, the fruit gets spoiled 

There is a painting in the parikrama which depicts Shri Parvati Devi performing oil abhishek to Shri Shiva. 

A stone, mortal and pazel is seen in the corridor. It is stated that it was used in earlier days for grinding Gingelly seeds. 

The sanctum santorum is in the form of a semi-circular moat

According to those following Yoga marga Thiruneelkudi is the place to start with as Muladhar sthala. The efforts to raise Kundalini shakti begin from Muladhar.  

Sage Markandeya worshiped Shri Neelkantheshwarar by carrying him in a palanquin, he attained status of Chiranjeevi at this place. As a mark of respect to Shri Shiva, he worshiped 7 nearby temples together known as Saptasthana Shiva temples of Thiruneelkudi. In memory of this event, during annual Chittrai festival the idols of Shri Shiva, Shri Parvati Devi and Sage Markandeya are carried in procession from this temple to the other 6 temples. 

Shri Bramha was relieved of the curse incurred due to his association with celestial damsel Urvashi. Kaamdhenu also worshiped Shri Shiva at this place and got rid of a curse. 

Those who worshiped at this place:

Shri Bramha, Shri Parvati Devi, Shri Katyayini Devi, Shri Varun, Sage Vashishta, Sage Romesa, Sage Bharadwaj, Sage Markandeya, Sage Durvasa, Celestial cow Kamdhenu, Pandavas and Dev kanyas. 

Prayers: 

Devotees worship Shri Shiva for removal of fear from death and for longevity by offering oil for abhishek. 

This is a Rahu Parihar sthala. People worship Shri Shiva for relief from adverse effects of Rahu. They consume a small quantity of the oil after abhishek and devotees believe they will be relieved for prolonged ailments. 

Pujas: Regular pradosha puja & Special abhishek on Tamil and English new year days, Diwali and special puja 4 times every Monday

Festivals: 

Chittrai (Apr-May): 18 day Bramhostav. This was established by Sage Markandeya. Shri Shiva is taken in procession to 18 villages around Thiruneelkudi. Finally, the procession come to end at Elanthurai.

Aadi (July-Aug): Aadi Puram 

Aaipassi (Oct-Nov): Annabhishek 

Karthigai (Nov-Dec): Thirukarthigai deepam

Margazhi (Dec-Jan): Thiruvatirai

Masi (Feb-Mar): Shivaratri

Timing: 6-11am and 5-8pm

Address: Shri Neelkantheswarar temple at post Thiruneelkudi, Taluka Thiruvidaimurukku, Tamil Nadu 621108

Phone: +91-4352460660

Courtesy: Various websites and blogs

श्री मदुराई मीनाक्षी अम्मन कोविल - मदुराई भाग २

श्री मीनाक्षी अम्मन मंदिराचा आवाका खूप मोठा असल्याकारणाने ह्या मंदिराची माहिती दोन भागामध्ये विभागली आहे. मागच्या भागामध्ये क्षेत्र पुराण, मंदिराची माहिती दिली. आता ह्या भागामध्ये मंदिराची अजून काही वैशिष्ट्ये, मंदिरातील विविध मंडप, ह्या स्थळाची विविध नावे ह्यांची माहिती देत आहोत. 

ह्या मंदिरातले मंडप:

१. किळी कुण्ड (पोपटाचा पिंजरा) मंडप.

२. कंबाटडी: ह्या मंडपामध्ये श्री नंदीदेवांची बसलेल्या स्थितीतली मूर्ती आहे. तसेच ह्या मंडपामध्ये भगवान शिवांच्या विविध अवतारांची शिल्पे आणि चित्रे आहेत. तसेच भगवान शिव आणि श्री कालीदेविंची पण चित्रे आहे. इथे एक सोन्याचा ध्वजस्तंभ आहे ज्याच्या ३२ भागांमध्ये विविध देव, श्री दुर्गा देवी आणि सिद्धांची शिल्पे आहेत. 

३. वीरवसंत्रय मंडप: हा मंडप खूप भव्य आहे आणि त्यामध्ये खूप मोठ्या परिक्रमा आहेत. 

४. कल्याण मंडप: हा मंडप वीरवसंत्रय मंडपाच्या दक्षिणेला आहे. ह्या मंडपामध्ये चित्राई सणामध्ये भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींचा विवाह साजरा केला जातो. 

५. ऊंजल मंडप: हा मंडप मंदिराच्या पश्चिमेला आहे. 

६. कोलू मंडप: हा मंडप श्री मीनाक्षी देवींच्या देवालयाच्या पश्चिमेला आहे. 

७. नूरुकल मंडप (१०० स्तंभांचा मंडप): हा मंडप मीनाक्षी नायकरांनी १७०८ साली बांधला. ह्या मंडपामध्ये सर्व राशींची चिन्हे कोरलेली आहेत. इथे एक शिल्प आहे ज्यामध्ये भगवान शिव हे पारधी आहेत तर श्री मीनाक्षी देवी त्यांच्या पत्नी आहेत. 

८. मुथूपिल्लई मंडप: ह्याला इरुट्टू मंडप (इरुट्टू म्हणजे अंधार) असे पण नाव आहे. येथील भगवान शिवांच्या देवालयाच्या कोष्टामध्ये श्री दक्षिणामूर्ती, श्री लिंगोद्भवर ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. तसेच श्री दुर्गा मंडप पण आहे. 

९. दिव्य विवाह मंडप: हा मंडप वीरवसंत्रय मंडपाच्या दक्षिणेला आहे. ह्या मंडप मध्ये स्वर्णरथ आहे. 

१०. मंगयारकन्नी मंडप

११. सेर्वईकर्रर मंडप

१२. मुथुरयार मंडप

१३. नगर मंडप

१४. पुथू मंडप: हा मंडप थिरूमलै नायकर ह्यांनी बांधला. पूर्वेकडील राजगोपुराच्या समोर हा मंडप आहे. ह्या मंडपामध्ये १० प्रसिद्ध नायकरांची शिल्पे तसेच इतर अनेक शिल्पे आहेत. 

१५. थेरादि मंडप: हा मंडप ईस्ट मसी मार्गावर आहे. 

१६. अष्टशक्ती मंडप: ह्या मंडपाला अष्टमातृका मंडप असं पण नाव आहे. ह्या मंडपातल्या स्तंभांवर श्री शक्ती देवीच्या आठ रूपांची म्हणजेच अष्टमातृका देवींची शिल्पे कोरलेली आहेत. ह्या मंडपाच्या प्रवेशद्वाराशी श्री वल्लभ विनायक आणि श्री मुरुगन ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. श्री मीनाक्षी देवींच्या देवालयाच्या प्रवेशमार्गावरील हा पहिला मंडप आहे. 

१७. पंच पद मंडप: हा १००० स्तंभ असलेला मंडप श्री मीनाक्षी देवींच्या देवालयाजवळ ईस्ट आदी मार्गाच्या जन्क्शनवर आहे. भाग १ मधल्या क्षेत्र पुराण विभागात “१००० स्तंभांची आख्यायिका” ह्या शीर्षकाखाली ह्या स्तंभांची आख्यायिका दिली आहे.   

ह्याशिवाय ह्या मंडपामध्ये रती देवी (कामदेवाची पत्नी), श्री कार्थिकेय, श्री गणेश, संन्यासी रुपातले भगवान शिव, अनेक पौराणिक सिंह (ज्यांना याली म्हणतात), एक वीणा वाजवणारी स्त्री, श्री नर्दन गणपती आणि एक भटक्या जमातीतला मनुष्य जो माकडाला हाकत आहे ह्यांची शिल्पे आहेत. 

संगीत युक्त स्तंभ: इथे पांच स्तंभ आहेत. ह्यातील प्रेत्यक स्तंभ हा प्रत्येकी एका दगडामध्ये कोरलेला आहे. ह्या स्तंभावर प्रहार केल्यावर त्यातून संगीताचे स्वर्गीय स्वर उमटतात जे ऐकायला खूप मधुर वाटतात. प्रत्येक स्तंभावर शिल्पे कोरलेली आहेत. 

मंदिराचे प्रवेशद्वार आयताकृती दगडांनी आच्छादित आहे. ह्यातील काही दगडांवर कमळे कोरलेली आहेत. ह्यातील काही दगडांवर थाप मारल्यास ते दगड पोकळ आहेत हे कळतं. असा समज आहे कि हे दगड तळघराकडे जाणारे गुप्त मार्ग आहेत. 

विशेष लिंगाचे चित्र: श्री सुन्दरेश्वर आणि श्री मीनाक्षी देवीच्या मंदिराच्या छतावर एक विशेष चित्र आहे जे शिव लिंगाचे आहे. ह्या चित्राकडे कुठूनही बघितलं तरी त्या लिंग आपल्यादिशेकडे असा भास होतो. 

श्री मीनाक्षी देवीची अजून काही नावे अशी आहेत - श्री पच्चई (हिरवी) देवी, श्री मरगदवल्ली, श्री अभिरामवल्ली

असा समज आहे की भगवान शिवांची १६ मुख्य क्षेत्रे आहेत. ह्यापैकी चिदंबरम, काशी, काळहस्ती आणि मदुराई ह्या क्षेत्रांचं महत्व विशेष आहे. असा समज आहे कि ह्या क्षेत्रांची नुसती नवे कानावर पडल्यामुळे मोक्ष मिळू शकतो. मदुराई मंदिरामध्ये श्री मीनाक्षी देवी हि राज्ञी आहे म्हणजेच ती इथे राज्य करते. म्हणून तिचा अभिषेक चालू असताना तिचे कोणीही दर्शन घेऊ शकत नाही. तिचे अलंकार पूर्ण झाल्यावरच भाविक तिचे दर्शन घेऊ शकतात. 

वैशिष्ट्ये:

१. पुराणांनुसार श्री सुंदरेश्वरर च्या गाभाऱ्याच्या शिखरावरील विमान हे प्रत्यक्ष श्री इंद्रदेवाने दान केले आहे. आपल्या पापांचे क्षालन करण्यासाठी श्री इंद्रदेव विविध तीर्थक्षेत्रांना भेट देत होते. ते ज्यावेळी कदंबवनात आले आणि त्यांना श्री सुन्दरेश्वरांच्या स्वयंभू लिंगाचे दर्शन झाले त्याच क्षणी त्यांच्या पापांचे क्षालन झाले. एक कृतज्ञतेचे प्रतीक म्हणून त्यांनी इथे शिव मंदिर निर्माण केले. 

२. श्री मीनाक्षी अम्मन ह्यांची मूर्ती शुद्ध पाचूची आहे. 

३. १८ सिध्दांपैकी श्री सुंदरनादर ह्यांनी इथे वास्तव्य केलं

४. हे स्थळ भूलोकीचे कैलास आहे असं समजलं जातं. पुराणांमध्ये असा उल्लेख आढळतो कि केवळ ह्या स्थळाच्या उच्चारणाने म्हणजेच मदुराई ह्या उच्चारणाने मोक्ष मिळू शकतो. 

५. संत कुमारगुरुपरन ह्यांनी ह्या स्थळाची शिव राजधानी असं कौतुक केलं आहे.
६. पुराणांनुसार श्री नंदि देव आणि इतर देवांच्या विनंतीवरून भगवान शिवांनी इथे आपलं त्रिशुल पृथ्वीवर आपटून सुवर्णकमळांचा तलाव निर्माण केला. मंदिराच्या परिसरातील दैवी तीर्थांपैकी हे पहिलं तीर्थ आहे. ह्या तीर्थाचं नाव शिव गंगा आहे. श्री इंद्रदेवांनी भगवान शिवांची आराधना करण्यासाठी ह्याच तीर्थातून सुवर्णकमळ घेतलं होतं. ह्या तलावाच्या भिंतींवर भगवान शिवांनीं आपल्या भक्तांसाठी केलेल्या ६४ लीला चित्रित केल्या आहेत. 

७. ह्या ठिकाणी एक स्फटिक लिंग पण आहे. 

८. तामिळनाडूमध्ये श्री विनायकांची सहा पीठे आहेत. त्यातील हे चौथं पीठ आहे. 

ठळक वैशिष्ट्ये:

१. साधारणतः भगवान शिवांच्या नृत्य मध्ये त्यांचा डावा पाय उचललेला दिसतो पण इथे राजशेखर पांड्य राजा, जो स्वतः श्रेष्ठ नर्तक होता, त्यांच्या विनंतीवरून भगवान शिवांनी आपला उजवा उचलून नृत्य केले. 

२. स्वतः भगवान शिव इथे एका सिद्धाच्या रूपात प्रकट झाले.

३. श्री इंद्रदेव आणि श्री वरुण देव ह्यांनी येथे भगवान शिवांची आराधना केली. 

४. शैव संत कुमारगुरूपरन हे जन्माने मुके होते पण श्री मुरुगन ह्यांच्या कृपेने त्यांना वाचा प्राप्त झाली. 

५. भगवान श्रीराम आणि लक्ष्मण ह्यांनी इथे भगवान शिवांची आराधना केली. 

६. पंचसभइ स्थळांमधे ह्या स्थळाला रजत सभा म्हणतात. 

ह्या स्थळाची विविध नावे:    

१. मदुराई: सर्पाच्या विषाचं शमन करण्यासाठी भगवान शिवांनी इथे अमृत शिंपडलं म्हणून ह्या स्थळाला मदुराई असं नाव पडलं. 

२. अळवाई: भगवान शिवाच्या गळ्यातील सर्पाने इथे दिशा दाखवली म्हणून ह्या स्थळाला अळवाई असं नाव पडलं. 

३. कदंबवन: इथे कदंबाची भरपूर झाडे होती म्हणून ह्या स्थळाला कदंबवन असे नाव आहे. 

४. नन्मडैकुडळ: श्री वरुण देवांनी ह्या स्थळाचा नाश करण्यासाठी सात मेघांना पाठवून आक्रमण केलं. भगवान शिवांनी ह्या आक्रमणापासून रक्षण करण्यासाठी ह्यातील चार मेघांना आच्छादनांमध्ये (तामिळ मध्ये मडै) रूपांतरित केलं. 

दिवसाकाठी ह्या मंदिरात आठ वेळा पूजा करण्याचे महत्व: असा समज आहे कि ह्या स्थळी श्री मीनाक्षी देवी दिवसाकाठी आठ वेळा आठ विविध रूपात प्रकट होतात. ती रूपे अशी - १) श्री महाशोडषी, २) श्री भुवना, ३) श्री मातंगी, ४) श्री पंचदशाक्षी, ५) श्री बाला,६) श्री श्यामला, ७) श्री शोडाक्षी, ८) श्री मीनाक्षी. म्हणून इथे दिवसाकाठी आठ वेळा पूजा केली जाते. 

मंदिरात साजरे होणारे सण:

चित्राई (एप्रिल-मे): १२ दिवसांचा थिरुकल्याणं उत्सव. पहिल्या दिवशी ध्वजारोहण, आठव्या दिवशी श्री मीनाक्षी देवीचा राज्याभिषेक, नवव्या दिवशी श्री मीनाक्षी देवीची मिरवणूक, दहाव्या दिवशी श्री मीनाक्षी देवी आणि श्री सुन्दरेश्वरर ह्यांचा विवाह, अकराव्या दिवशी रथयात्रा उत्सव, बाराव्या दिवशी तीर्थ उत्सव (ह्या दिवशी भगवान शिव आणि श्री मीनाक्षी देवी मासी मार्गावर भ्रमण करतात). 

वैकासि (मे-जून): मूळ नक्षत्रावर १० दिवसांचा उत्सव. ह्या उत्सवामध्ये ६३ नायनमारांची मिरवणूक निघते. 

आनी (जून-जुलै): १० दिवसांचा उंजल उत्सव. ह्या उत्सवाच्या दहाव्या दिवशी फळांची पूजा होते. उत्तरा नक्षत्रावर श्री नटराज आणि श्री शिवकामी ह्यांचा अभिषेक होतो आणि श्री नटराजांच्या पंच सभा मूर्तीची मिरवणूक निघते. 

आडी (जुलै-ऑगस्ट): मुलईकोट्टु नावाचा १० दिवसांचा उत्सव. हा उत्सव फक्त देवीचा उत्सव असतो. ह्या उत्सवामध्ये श्री देवींची आडी मार्गावरून संगीत वाद्यांच्या गाजरामध्ये मिरवणूक निघते. 

आवनी (ऑगस्ट-सप्टेंबर): ह्या महिन्यात १८ दिवसांचा उत्सव साजरा होतो. ह्यातील ६ दिवस श्री चंद्रशेखरांना समर्पित असतात. उरलेले १२ दिवस पंचमूतींना समर्पित होतात. सातव्या दिवशी श्री सुन्दरेश्वरांचा राज्याभिषेक साजरा होतो. ह्या दिवसांमध्ये भगवान शिवांनी केली १० चमत्कार येथील शिवाचार्य अभिनय करून सादर करतात. 

पूरत्तासी (सप्टेंबर-ऑक्टोबर): नवरात्री उत्सव. प्रत्येक दिवशी कल्प पूजा आणि श्री देवींची लक्षार्चना होते. सर्व दिवशी सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर होतात. 

ऎप्पासी (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर): ६ दिवसांचा स्कंद षष्ठी उत्सव. दिवाळीच्या दिवशी विशेष उत्सव साजरा होतो. पूर्वा फाल्गुनी नक्षत्रावर श्री मीनाक्षी देवींना झुल्यावर बसवून उत्सव साजर होतो. 

कार्थिगई (नोव्हेंबर-डिसेंबर): १० दिवसांचा दीपोत्सव. आडी मार्गावरून भगवान शिवांची मिरवणूक निघते. कृत्तिका नक्षत्राच्या दिवशी १ लाख दीप प्रज्वलित होतात. 

मारगळी (डिसेंबर-जानेवारी): नऊ दिवसांचा अभिषेक उत्सव. चित्र मार्गावरून श्री मीनाक्षी देवींची मिरवणूक निघते. अरुद्रदर्शन उत्सव. मासी मार्गावरून श्री नटराजांच्या पंच सभा मूर्तींची मिरवणूक निघते. अष्टमीच्या दिवशी भगवान शिव आणि श्री मीनाक्षी देवींची बैलगाडीतून मिरवणूक निघते. ह्या महिन्यात १० दिवसांचा थिरुवेमपवई उत्सव पण साजरा होतो. 

थै (जानेवारी-फेब्रुवारी): १२ दिवसांचा थेप्पोत्सवं उत्सव. चित्रा मार्गावरून श्री सुन्दरेश्वरर आणि श्री मीनाक्षी देवींची मिरवणूक निघते. 

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): ४८ दिवसांची मंडळ पूजा. ६ दिवस श्री विनायकांची पूजा होते, ६ दिवस श्री कार्थिकेयांची पूजा होते, ३ दिवस श्री ब्रह्मदेव, श्री विष्णू आणि श्री शंकर ह्यांची पूजा होते, ६ दिवस श्री चंद्रशेखरांची पूजा होते. ह्या दिवसांमध्ये मुर्त्यांची मिरवणूक निघते. १० दिवसांचा पंचमुखी उत्सव. ९ दिवसांचा मौन उत्सव - ह्यामध्ये ३ दिवस श्री चंद्रशेखरांना समापीत होतात, ३ दिवस भगवान शिवांना आणि ३ दिवस श्री चंडिकेश्वरांना समर्पित होतात. दहाव्या दिवशी ध्वज अवरोहण म्हणजेच ध्वज खाली केला जातो आणि जमाखर्च सांगितले जातात. 

पंगूनी (मार्च-एप्रिल): ९ दिवसांचा वसंतोत्सव. भगवान शिव आणि श्री मीनाक्षी देवींची मिरवणूक चित्रा मरगावरून निघते. ह्याशिवाय उत्तरं उत्सव (उत्तरा नक्षत्र) साजरा होतो. 

धार्मिक वैशिष्ट्य: येथील श्री नटराजाची मूर्ती एका भव्य चांदीच्या वेदीवर स्थित आहे. ह्या वेदीला वेल्ली अंबलं म्हणतात. 

मंदिराच्या वेळा: सकाळी ५ ते दुपारी १२.३०,संध्याकाळी ४ ते रात्री १०

पत्ता: अरुलमिगु मीनाक्षी सुन्दरेश्वरर कोविल, मदुराई ६२५००१, तामिळ नाडू

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Saptasthana Shiva temples of Thiruneelakudi

There are 7 temples around Thiruneelakudi which are together known as Saptashtana Shiva temples of Thiruneelakudi. At Shri Neelkantheshwarar temple, at Thiruneelakudi, Sage Markendeya attained Chiranjeevi status. As a token of gratitude and respect, Sage Markendeya worshiped Shri Shiva at the following 7 temples which are known as Saptashtana Shiva temples of Thiruneelakudi. 

1. Shri Neelkantheshwarar temple at Thiruneelakudi

2. Shri Sundareshwarar temple at Elanthurai

3. Shri Somanathar temple at Enathimangalam

4. Shri Naganathswami temple at Thirunageshwaram

5. Shri Kampahareshwarar temple at Tribhuvanam

6. Shri Mahalingeshwarar temple at Thiruvidaimuruthur

7. Shri Airavateshwarar temple at Marutkudi

We will give you brief account of the 7 temples in upcoming blogs.

Courtesy: Various websites and blogs

श्री मदुराई मीनाक्षी अम्मन कोविल - मदुराई भाग १

पंचसभइ स्थळांमधलं हे तिसरं मंदिर आहे. ह्या सभेचं नाव रजतसभइ असं आहे. २५०० वर्षे जुनं असलेलं हे मंदिर पाडळ पेथ्र स्थळे म्हणजेच ६३ नायनमारांनी स्तुती केलेल्या २७६ शिव मंदिरांपैकी पण एक आहे. ह्या मंदिराची स्तुती श्री संबंधर, श्री माणिकवाचगर आणि श्री थिरुनवूक्करसर ह्या नायनमारांनी केली आहे. तामिळनाडूमधल्या मदुराई ह्या शहरामध्ये हे मंदिर स्थित आहे. मंदिराचा परिसर जवळ जवळ ४५ एकर मध्ये व्यापलेला आहे. असा समज आहे कि हे मंदिर इसवीसन पूर्व १६०० पासून अस्तित्वात आहे. आणि त्या नंतर बऱ्याच वेळेला ह्या मंदिराचा जीर्णोद्धार झाला आहे. सर्वात अलीकडील जीर्णोद्धार इसवीसन १६०० मध्ये झाला असा समज आहे. ह्या मंदिरामध्ये दिवसाकाठी साधारण २०००० दर्शनार्थी भेट देतात. दक्षिण भारतातल्या सर्वात प्रसिद्ध आणि सुंदर मंदिरांपैकी एक मंदिर मानलं जातं. ३००० वर्षांपूर्वी उगम पावलेल्या वैगई नदीच्या काठाशी हे मंदिर स्थित आहे. 

मुलवर: श्री मीनाक्षी सुंदरेश्वरर, श्री चोक्कनाथर, श्री सोमसुंदरर

देवी: श्री मीनाक्षी, श्री अंगईयारकन्नई

क्षेत्र वृक्ष: कदंब आणि बिल्व वृक्ष

पौराणिक नाव: अळवाईकुडल, नन्मदकुडळ, कदंबवनं

वर्तमान नाव: मदुराई, तामिळनाडू

क्षेत्र पुराण:

एका पांड्य राजाने अपत्य प्राप्तीसाठी पुत्रकामेष्ठी यज्ञ केला. त्या यज्ञामध्ये श्री उमादेवी प्रकट झाल्या आणि त्यांनी त्या राजाला तीन स्तने असलेली एक कन्या प्रदान केली. त्याचवेळी आकाशवाणी झाली कि ह्या कन्येचा होणारा पती जेव्हा ह्या स्थळी येईल त्यावेळी तिचे तिसरे स्तन आपोआप गळून पडेल. राजाच्या निधनानंतर त्याची कन्या राज्य करू लागली. म्हणून ह्या स्थळाला कन्निनाडू असं नाव प्राप्त झालं. तिच्या कारकिर्दीमध्ये आजूबाजूच्या राज्यांना जिंकून ती दिग्विजयी झाली. त्यानंतर ती कैलासावर दर्शनासाठी गेली असताना भगवान शिवांसमोर गेल्यावर तिचे तिसरे स्तन गळून पडले. तिथे उपस्थित असलेल्या ऋषीमुनी आणि देवांना कळून चुकलं कि हि स्त्री दुसरी तिसरी कोणी नसून साक्षात श्री पार्वती देवींच आहेत. त्यांनी भगवान शिव आणि त्या स्त्रीचा म्हणजेच श्री पार्वती देवींचा विवाह साजरा केला. त्या वेळेपासून श्री पार्वती देवींचे नाव श्री मीनाक्षी देवी म्हणून प्रसिद्ध झाले. 

मूर्ती नायनार:

हे ६३ नायनमारांपैकी एकाहित. ते जन्माने वैश्य वर्णाचे होते. मदुराई मंदिरासाठी चंदनाचा लेप तयार करून देणे हा त्यांचा व्यवसाय होता. एकदा मदुराईच्या शेजारच्या राजाने मदुराईच्या राजाला हरवून विजय मिळवला. त्याने ह्या नायनमारांना त्यांचा व्यवसाय करता येऊ नये म्हणून त्यांना अपंग केलं. पण ह्या नायनमारांनी आपल्या कामात म्हणजेच मंदिरासाठी चंदनाचा लेप करण्याच्या कामात खंड पडू नये म्हणून आपले बाहू वापरून चंदनाचा लेप करण्याचे काम चालू ठेवलं. भगवान शिव त्याच्या भक्तीवर प्रसन्न झाले आणि त्यांनी नायनमारांना आशीर्वाद दिला त्यांना ह्या राज्याचे राज्यपद  मिळेल. त्यावेळी मदुराईच्या सद्य राजाला अपत्य नव्हते. त्यामुळे त्या राजाच्या निधनानंतर परंपरेनुसार नव्या राजाला निवडण्यासाठी हत्तीच्या सोंडेत एक माळ ठेवून त्याला राज्यामध्ये मिरवत नेले आणि त्या हत्तीने ह्या नायनमारांच्या गळ्यात ती माळ घातली त्यामुळेही नायनमार मदुराईचे राजा बनले. एक विशेष म्हणजे त्यांनी राजाचा नेहेमीचा पोशाख न घालता शिवयोगीच्या वेशात राज्य केले. 

सिद्धरूपातले भगवान शिव:

भगवान शिवांच्या मंदिरातील परिक्रमेमध्ये श्री दुर्गा देवींच्या देवालयाजवळ भगवान शिव सिद्ध रूपामध्ये भक्तांना आशीर्वाद देतात. त्याच्यामागील आख्यायिका अशी आहे. भगवान शिव एकदा मदुराई मध्ये सिद्ध रूपामध्ये फिरत होते आणि आपल्या सिद्धी वापरून चमत्कार करत होते. जेव्हा राजाला हे कळलं तेव्हा राजाने त्याच्या सेवकांतर्फे ह्या सिद्ध पुरुषाला राजासमोर उपस्थित होण्यासाठी पाचारण केलं. पण सिद्ध रूपातल्या भगवान शिवांनी राजाची आज्ञा पाळण्यास नकार दिला आणि त्यांनी त्या सेवकांतर्फे राजाला निरोप दिला कि राजाला त्यांना भेटण्याची इच्छा असल्याने राजाने त्यांच्याकडे यावं. त्यानंतर राजाच्या आगमनाचा अंदाज घेऊन भगवान शिव श्री दुर्गा देवीच्या मंदिराजवळ योगनिष्ठेच्या मुद्रेमध्ये बसले. राजाला ह्या सिद्ध पुरुषाची परीक्षा घ्यावीशी वाटली म्हणून त्याने त्या सिद्ध पुरुषाला म्हणजेच भगवान शिवांना राजाच्या हातातील दगडी हत्तीला ऊस खाऊ घालण्यास सांगितले. भगवान शिवांनी आपल्या नेत्रांनी त्या दगडी हत्तीला ऊस खाण्यास आज्ञा केली आणि त्या दगडी हत्तीने तो ऊस खाल्ला. एवढेच नव्हे तर त्या हत्तीने भगवान शिवांच्या आज्ञेने राजाच्या गळ्यातील मोत्यांची माळ पण ओढून घ्यायला सांगितली आणि हत्तीने ती पण आज्ञा पूर्ण केली. राजाला सिद्ध पुरुषाच्या सिद्धींची प्रचिती आल्यावर त्याने क्षमा मागितली. सिद्ध पुरुषाने म्हणजेच भगवान शिवांनी राजाची क्षमायाचना मान्य केली आणि राजाला अपत्य प्राप्त होण्याचं वरदान पण दिलं. 

श्री मीनाक्षी देवींच्या हातातील पोपटाचे रहस्य:

आपल्या पापांचं क्षालन करण्यासाठी एकदा श्री इंद्रदेव मदुराईला आले. त्यावेळी त्यांनी इथे बरेच पोपट श्री चोक्कनाथर म्हणजेच भगवान शिवांच्या लिंगाभोवती भगवान शिवांचे नाव घेत घिरट्या मारताना बघितले. श्री इंद्र देवांना तिथे भगवान शिव उपस्थित असल्याचा संकेत मिळाला आणि त्यांनी भगवान शिवांची आराधना केली ज्यामुळे त्यांच्या पापाचं क्षालन झालं. श्री इंद्र देवांच्या ह्या कृत्यामुळे येथील पोपटांना महत्व प्राप्त झाले. असा समज आहे कि श्री मीनाक्षी देवींच्या हातातील पोपट भक्तांच्या प्रार्थना त्यांच्यापर्यंत पोचवतात. 

मंदिराच्या परिसरामध्ये १४ गोपुरे आहेत. ह्या गोपुरांची उंची १५० पासून ते १७० फूट आहे. दक्षिण दिशेचे गोपुर सर्वात उंच म्हणजे १७० फुट उंच आहे. मुख्य देवतांच्या गाभाऱ्यावर दोन सुवर्ण शिखरे (कलश) आहेत. पांड्य साम्राज्याच्या विविध राजांनी ह्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला आहे. भगवान शिवांच्या आराधनेमध्ये ह्या मंदिराला उच्च स्थान आहे. 

१००० स्तंभांची आख्यायिका:

पुराणांनुसार एकदा एका ठेंगू योध्याने श्री मीनाक्षी देवीला तलवारद्वंद्वासाठी आव्हान दिलं. पण श्री मीनाक्षी देवीने हसत हसत त्याकडे दुर्लक्ष केलं. त्या योध्याने आव्हान केलं तो कोणालाही तलवारद्वंद्वामध्ये पराभूत करू शकतो. श्री मीनाक्षी देवीने आपल्या सेनापतीला ह्या योध्याबरोबर द्वंद्व करण्यास धाडलं. पण योध्याने त्या सेनापतीला पराभूत केलं. श्री मीनाक्षीदेवीला त्या योध्याच्या मायावी शक्तीची प्रचिती आली. तिने त्या योध्याला एका दिवसाच्या आत म्हणजेच पुढच्या दिवसाचा सूर्योदय होण्याआधी १००० स्तंभ निर्माण करण्याचं आव्हान केलं. आणि समजा तो यशस्वी झाला तर आपण स्वतः पण तसेच १००० स्तंभ निर्माण करू असं आव्हान देवीने केलं. त्या योध्याने मंदिराच्या रचनेचा अभ्यास केला आणि जवळील पर्वतावरून दगड आणून स्तंभ निर्मितीला सुरुवात केली. पहाटेपर्यंत त्याने ९८५ स्तंभ निर्माण केले. त्याच्याकडे माध्यान्हापर्यंत वेळ असल्यामुळे त्याने थोडी विश्रांती घेऊन उजाडल्यावर परत स्तंभ बांधायला चालू करू असं ठरवून तो झोपून गेला. श्री मीनाक्षी देवीने आपले कर्ण कुंडल आकाशात फेकले ज्यामुळे सूर्य झाकला गेला. जेव्हा तो योद्धा झोपेतून उठला तेव्हा माध्यान्ह वेळ उलटून गेली होती. त्यामुळे त्याने आपली हार मान्य केली आणि स्वतःला अग्नी मध्ये जाळून स्वतःला भस्मसात केलं. म्हणून ह्या मंडपामध्ये १००० च्या ऐवजी ९८५ स्तंभच आहेत. 

मंदिराबद्दल माहिती:

हे मंदिर ६५ शक्तिपीठांपैकी एक मानलं जातं. ह्या पीठाला राजमातंगी श्यामला पीठ असे नाव आहे. ह्या मंदिराच्या परिसराभोवती चार मुख्य मार्ग  आहेत ज्यांची नावे तामिळ महिन्यांची नावे आहेत - आडी, चित्राई, मासी आणि अवनी

हे मंदिर दोन मंदिरांमध्ये विभागलेलं आहे. एक श्री मीनाक्षी देवीचे मंदिर आणि दुसरे श्री सुंदरेश्वरर मंदिर. ह्या दोन्ही मंदिरांमध्ये बरीच कोरीव कामे, चित्रे आणि शिल्पं आहेत. ह्या दोन्ही मंदिरांच्या शिखरांवर सोन्याचा मुलमा दिलेली विमाने आहेत. 

साधारणपणे शिव मंदिराला १ ते ४ प्रवेशद्वारे असतात. पण ह्या मंदिराला ५ प्रवेशद्वारे आहेत. पूर्वेकडील प्रवेशद्वार हे मुलवर म्हणजेच भगवान शिवांसाठी आहे. भगवान शिव आणि श्री पार्वतीदेवींच्या गाभाऱ्यावरील राजगोपुरं हे सोन्याचे आहेत. उत्तरेकडे सुवर्णकमळाच्या तलावाजवळ सात स्तरांचं गोपुर आहे. ह्या मंदिराच्या परिसरात जवळजवळ ३ कोटी शिल्पे आहेत. श्री मीनाक्षी देवींची मूर्ती अत्यंत आकर्षक आहे आणि त्यांच्या हातामध्ये पोपट आहे. जणूकाही त्या आपल्या भक्तांवर कृपेचा वर्षाव करत आहे असा त्यांचा भाव आहे. भगवान शिव हे स्वयंभू लिंगरूपात असून त्यांचे इथे श्री सुन्दरेश्वरर असे नाव आहे. इथे श्री मीनाक्षी देवी ह्या सर्वोच्च स्थानी आहेत हे दर्शविण्यासाठी भगवान शिव हे श्री मीनाक्षी देवींच्या डाव्याबाजूला आहेत. येथील रथयात्रेसाठी १९८१ मध्ये इथला सुवर्ण रथ बांधला. 

मंदिराचे आवार आणि त्यातील देवालये:

ह्या मंदिरामध्ये चार समकेंद्री परिक्रमा आहेत. भगवान शिव आणि श्री मीनाक्षी देवी ह्यांची स्वतंत्र देवालये आहेत. ह्या प्रत्येक देवालयामध्ये दोन परिक्रमा आहेत. ही देवालये चार छोटे मनोरे आणि तीन भिंतींच्या आवरणाने वेढलेली आहेत. श्री मीनाक्षी देवीच्या उजव्या हातामध्ये हिरवा पोपट आहे. हा पोपट श्रेष्ठ वैष्णव संत श्री अंडाळ ह्यांचं प्रतीक दर्शवतो. गाभाऱ्याच्या भोवती एक मंडप आहे ज्याचे नाव किळी कुण्ड मंडप (किळी म्हणजे पोपट आणि कुण्ड म्हणजे पिंजरा) असे आहे. 

इथली राजगोपुरें पांच स्तरांची आहेत. ह्या मंदिराच्या प्रत्येक प्रवेशद्वारावर श्री विनायक आणि श्री सुब्रह्मण्य ह्यांच्या मुर्त्या आहेत. श्री मीनाक्षी देवींची मूर्ती पाचूची असल्याकारणाने ह्या मूर्तीला श्री मरगदवल्ली असे पण नाव आहे. श्री मीनाक्षी देवीचे डोळे मोठे आहेत आणि ते मत्स्यासारखे भासतात. श्री मीनाक्षी देवीची इतर नावे अशी आहेत - श्री पंकजवल्ली, श्री कल्याणसुंदरी, श्री पेरियानायकी, श्री ज्ञानाम्बिका. 

श्री सुंदरेशाचे (म्हणजेच भगवान शंकरांचे) देवालय हे ह्या मंदिराच्या आवाराच्या मध्यभागी आहे. ह्या देवालयाच्या शिखराला सोन्याचा मुलामा दिलेला आहे.  ह्या देवालयामध्ये पांच गोपुरे आहेत. एक तीन स्तरांचे गोपुर गाभाऱ्याच्या मध्यभागी आहे तर बाकी गोपुरे बाहेरील भिंतींच्या बाजूला आहेत. हि गोपुरे चार आणि पांच स्तरांची आहेत. ह्या देवालयामध्ये भगवान शिवांची चार शिल्पे आहेत ज्यावर पुराणांमधल्या काही कथा कोरीव काम करून चित्रित केल्या आहेत. ह्या आवाऱ्यामध्ये श्री नटराजांचीपण मूर्ती आहे. ह्या मंडपाचे नाव रजतसभा (वेल्ली अंबलं) असे आहे. श्री मीनाक्षी देवींचे देवालय भगवान शिवांच्या देवालयाच्या नैऋत्येला आहे. इथे श्री सुन्दरेश्वरांचे (भगवान शिव) लिंग आहे जे स्वयंभू आहे. श्री मीनाक्षी आणि श्री सुन्दरेश्वरांच्या विवाहामुळे ह्या लिंगाला श्री सुन्दरेश्वर असं नाव प्राप्त झालं. श्री सुन्दरेश्वरांच्या देवालयासमोर श्री गणेशाची उंच मूर्ती आहे. ह्या मूर्तीचे श्री मुक्कुरुनि असे नाव आहे. सतराव्या शतकामध्ये एका उत्खनन प्रकल्पामध्ये मंदिराजवळच्या तलावामध्ये ह्या मूर्तीचा शोध लागला.

श्री मीनाक्षी अम्मन मंदिराचा आवाका खूप मोठा असल्याकारणाने ह्या मंदिराची माहिती दोन भागामध्ये विभागली आहे. पुढल्या भागामध्ये मंदिराची अजून काही वैशिष्ट्ये, मंदिरातील विविध मंडप, ह्या स्थळाची विविध नावे ह्यांची माहिती देऊ.

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.